گزارش اخیر «مؤسسه منابع جهان» نشان می‌دهد یکی از دلایل بروز بحران خشکسالی، برداشت بیش از اندازه آب در جهان از دهه ۱۹۶۰ است که دلیل آن هم دو برابر شدن تقاضای مصرف است.
داده‌های آماری جدید این موسسه نشان می‌دهد که ۱۷ کشور جهان که دارای یک چهارم از جمعیت جهان هستند، با داشتن وضعیت «خیلی بحرانی» کمبود آب روبه‌رو هستند و سالانه نزدیک به ۸۰ درصد ذخیره آب در دسترس خود را در کشاورزی، صنایع و مصارف شهری استفاده می‌کنند. در این میان، ۴۴ کشور که یک سوم جمعیت جهان را تشکیل می‌دهند و با وضعیت «بحرانی» کمبود آب مواجه هستند، به‌طور متوسط بیش از ۴۰ درصد ذخیره آبی در دسترس خود را استفاده می‌کنند. چنین شکافی بین عرضه و تقاضای کشورها باعث شده آنها در معرض خشکسالی یا افزایش برداشت آب قرار گیرند.
استرس تمام شدن آب، تهدیدهای جدی برای انسان، معیشت او و تجارت ایجاد می‌کند. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که اوضاع در حال وخیم شدن است مگر این که کشورها دست به کار شوند و مواردی مثل رشد جمعیت، توسعه اقتصادی و شهرنشینی را که باعث افزایش تقاضای آب می‌شود را مدیریت کنند. البته تغییرات آب و هوایی می‌تواند باعث افزایش بارندگی و تغییر تقاضا شود.
خاورمیانه و شمال آفریقا بیشترین استرس کم‌آبی را دارند
۱۲ کشور از ۱۷ کشور که استرس کم‌آبی دارند، در خاورمیانه و شمال آفریقا قرار دارند. این منطقه گرم و خشک است و از این رو، آب در دسترس کم است و این در حالی است که افزایش تقاضا، این کشورها را به سمت بحران آب سوق داده است. البته تغییرات آب و هوایی مسائل را پیچیده‌تر کرده است. بانک جهانی اعلام کرده است که این منطقه بیشترین میزان خسارت اقتصادی مورد انتظار را از نظر کمبود آب مرتبط با آب و هوا دارد که میزان آن ۶ تا ۱۴ درصد تولید ناخالص ملی تا سال ۲۰۵۰ تخمین زده می‌شود. با این وجود، فرصت‌های زیادی برای تقویت تأمین آب در خاورمیانه و شمال آفریقا وجود دارد، چرا که در حدود ۸۲ درصد فاضلاب منطقه مورد استفاده مجدد قرار نمی‌گیرد. بهره‌برداری از این منبع می‌تواند منبع جدید از آب تمیز ایجاد کند. عمان که در رده شانزدهم لیست کشورهای تحت‌فشار آب قرار دارد، ۱۰۰ درصد از پساب‌های جمع‌آوری شده خود را تصفیه می‌کند و از ۷۸ درصد آن دوباره استفاده می‌کند. حدود ۸۴٪ از کل فاضلاب‌های جمع‌آوری شده در کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس (بحرین ، کویت ، عمان ، قطر ، عربستان سعودی و امارات متحده عربی) با سطوح ایمنی مختلف تصفیه می‌شوند ، اما فقط ۴۴٪ از آنها دوباره استفاده می‌شود.
۱۷ کشور با بیشترین استرس آبی کدامند؟
قطر، اسرائیل، لبنان، ایران، اردن، لیبی، کویت، عربستان سعودی، اریتره، امارت، سن مارینو، بحرین، هند، پاکستان، ترکمنستان، عمان و بوتسوانا، از جمله کشورهایی هستند که در زمره کشورهای با بحران شدید بی‌آبی قرار دارند.
محمد درویش، کنشگر محیط زیست در گفت‌وگو با ایرناپلاس در مورد قرار گرفتن نام ایران در این لیست می‌گوید: اگر به این لیست نگاه کنید. عمدتاً کشورهایی هستند که در کمربند خشک جهان قرار دارند. یعنی عرض بین ۲۵ تا ۴۰ درجه در نیمکره شمالی. بنابراین میزان ریزش‌های آسمانی آنها از متوسط جهانی بین یک سوم تا یک چهارم کمتر است و از سوی دیگر، تبخیرشان هم معمولاً ۵۰ درصد بیش از متوسط جهانی است.
این‌ها عمدتاً کشورهایی هستند که سازوکار توسعه آنها به‌جای اینکه کمترین وابستگی را به منابع آب و خاک داشته باشد، بیشترین وابستگی را دارد. این شرایط سبب شده به‌جای اینکه حداکثر ۴۰ تا ۴۵ درصد منابع آبی قابل استحصال خود را استفاده کنند، این میزان به ۸۰ تا ۹۰ درصد افزایش پیدا کند.
سؤال اینجاست که چرا با وجود این همه هشدار در مورد وضعیت وخیم آبی، این اخبار تأثیری در تغییر سیاست‌ها و سبک زندگی ما ندارد؟ درویش در پاسخ می‌گوید: وقتی مسئولان ما این کم‌آبی را باور ندارند و می‌گویند: «با چیزی به نام کمبود آب روبه‌رو نیستیم، بلکه هم در شمال آب داریم و هم در جنوب و تنها باید اراده کنیم و آب را شیرین کنیم،» چیزی به نام صرفه‌جویی و مصرف آب خردمندانه معنا ندارد.
وی ادامه داد: نکته دیگر اینکه شرکت‌های سدسازی و انتقال آب تاکنون چیزی حدود ۷۰۰ هزار میلیارد تومان در زمینه رونق کسب و کارشان سرمایه‌گذاری کرده‌اند، چگونه ممکن است حاضر شوند از این کسب و کار چشم بپوشند؟ بنابراین طوری القا می‌کنند که مشکل کم‌آبی نیست و با احداث و ذخیره آب، بحران حل می‌شود.
واقعاً از کمبود آب می‌ترسیم؟
به گفته درویش ما اگر واقعاً از کمبود آب می‌ترسیم، باید آب شرب را از آب بهداشتی جدا کنیم و دولت برای آب شرب قیمت‌های سنگین وضع کند. این واقعاً فاجعه است که بسیاری از رستوران‌های شهر تهران برای خنک کردن محیط اطراف خود از آب شرب استفاده می‌کنند. ما در کولرهای آبی، آبیاری گلدان‌ها و حتی برای استحمام از آب شرب استفاده می‌کنیم. کدام کشور دنیا که با محدودیت آب روبه‌روست، این‌گونه عمل می‌کند؟
این کنشگر محیط زیست با بیان اینکه کشوری مانند اتریش که چند برابر ایران آب دارد، ۱۱۱ لیتر مصرف آب سرانه دارد گفت: آن وقت ما اینجا در ایران، ۲۵۰ تا ۳۰۰ لیتر مصرف سرانه آب داریم. چرا؟ چون اگر در اتریش آب بیشتری از نرمال مصرف کنید هم آب‌بها و هم مالیات بیشتری باید بدهید، اما ما چنین انگیزه‌ای را ایجاد نمی‌کنیم.
چگونه است که هر واحد ساختمان باید برق و گاز مجزا داشته باشد اما آب مشترک است و در نهایت کل قیمت آب بر تعداد نفرات تقسیم می‌شود؟ این یعنی هیچ انگیزه‌ای برای مصرف کمتر و بهینه انجام نمی‌دهیم. وقتی این‌گونه نمایش می‌‍دهیم مردم با خود می‌گویند لابد کمبود آبی وجود ندارد که وضعیت تغییر نمی‌کند.
چاه‌های مجاز باید کنتوردار شوند
وی با بیان اینکه تغییر این وضعیت از تغییر قوانین موجود شروع می‌شود، متذکر شد: همان اتفاقی که در دنیا افتاده، در کشور ما نیز باید رخ دهد، یعنی چاه‌های کشاورزی مجاز باید کنتوردار شوند، اجازه کاشت محصولات غیراستراتژیک را ندهیم، به سراغ کشت‌های گلخانه‌ای برویم و ارزش افزوده بخش کشاورزی را افزایش دهیم. باید کاری کنیم ضایعات بخش کشاورزی که حدود ۳۰ درصد است به ۵ درصد برسد. به این شیوه حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد از مصرف آب کشاورزی کاهش می‌باید.
درویش با بیان اینکه نکته دیگر، تعویض لوله انتقال فرسوده آب در شهرها به‌ویژه تهران است تصریح کرد: این واقعاً باعث تأسف است که به‌اندازه آب پشت سد کرج به‌خاطر فرسودگی لوله‌ها آب هدر می‌رود.
این کنشگر محیط زیستی معتقد است ما باید چیدمان توسعه کشور را تغییر دهیم، باید به سمت صنایعی برویم که کمترین وابستگی را به آب دارند. باید به سمت انرژی‌های نو و بوم‌گردی‌های مسئولانه برویم و از طریق آن، برای کشور کسب درآمد کنیم نه از طریق صنایع آب بر. ما باید به سمت مدیریت مصرف آب و توسعه بازچرخانی آب برویم. اما نکته اینجاست که این کار باعث ورشکستگی شرکت‌هایی می‌شود که در جهت سدسازی و انتقال آب فعالیت می‌کنند و این اقدامات با مقاومت آنها روبه‌رو خواهد شد.
نظر شما